PIO BAROJA OROITUZ

1920 urtean maisuak horrela idatzi zuen

Egunak dira elurra ari duela, eta hotz dago; udaberria derrepentean lekutu eta negua dugu berriz. Mendiak elurretan txuri, eta haizea hotz. Etxeetan sua biztu izan behar dute berriz.

Sasoi honetan naturak badu harako fruitu heze kutsu bat; ageriko egiten dute zuhaitzek bere kolore argi eta berdea. Etxe ondoko erreka handitzen hasten da, marmarka, ikaragarrizko abiaduran, eta bere ur horixkak arriskutsu bihurtu egiten dira. Joan den urtean, hainbertze anditu zen, ze bideak hartu eta etxea ia inguratu zigun, uharte modura.

Xantel erreka, (erraten diote batzuk) Eltzaurdi erreka,(bertze batzuk) Frantziako mugako amildegietan sortzen diren bi errekek hornitzen dute; Eltzaurdi erreka ezker aldetik, eta Iturriandiko erreka eskuinetik, hiru baserriren ondotik pasatzen dena. Xantel errekak urak hartu, herrian handitu eta Bidasoa ibaian isurtzen da.

Xantel erreka honek beti darama ura, nahiz eta uda partean gutiago. Lehen, nire gelako leihoaren aitzinean bi harri zeuden errekaren erdian, gauez urak gainetik pasatzean egiten zuen asotsa erausi bat ematen zuen. Lekutu zituzten harriak, eta orain Xantel erreka ez da mintzo. Arraintxoak daude errekan, amuarrain ederrak eta aingirak.

Egun hauetan gure erreka handitu da, eta bere ur horietan uhin ttiki eta apar txuri artean alimaleko enborrak igeri, mamu beltz balira ahats hartzeko inoizka burua ateraz.

Zenbat buztin, zenbat osagai organiko eraman ote ditu horrelako erreka batek existitzen denetik? Eta, noiztik existitzen da erreka hau izen ezagunik gabe? Milaka urte, seguru aski ehunka mila urtetan itsasora ura isurtzen. Erreka xume hau beha, gizakiaren ingurugiroaren betikotasunez ausnartzen gelditu naiz. Gezurra ematen du, mundu ezagunean, gizakia izanik kontzientziaren jabe bakarra, hainen motza eta igarokorra izatea.

Egia da ere, mila urteko erreka hau ez dela trinkoa. Eramaten duen ura ez da beti ur bera. Beraz, gauza guzietan berdin da, dena da anizkoitza eta denbora berean bakarra, hila ala biziduna; bizidunarengan soilik egiten da kontzientzia batu.

Egun euritsu hauetan, istant bat atertzen duenean, berokian bildua joaten naiz baratzera.

Dena ematen du geldi: sagarrondoak lorerik gabe, udareondoak udare ttikiak galdu dituzte kazkabarraren eraginez, arrosa kuskuak ez dira ireki.

Baratzeak behatoki ttiki bat dauka, bertatik Frantziarako bidea ikusten da. Polita da errepide hau, bihurrika Biandiz porturaino eramaten duena. Gailurretik Donibane Lohitzune, Baiona eta Frantziako landak begiztatzen ahal direneraino ikusten dira.

Errepideak badu ere alde dramatikoa, mugalarien topagune bat delako. Gaur egun hauek ogia eta janariekin egiten dute kontrabandoa, eta sarritan ikusten dira karabineroak mugalariei hartutako zama bizkarrean itzultzen.

Mugalari bakoitzak gauero hogeita zazpi edo hogeita hamar pezeta irabaz lezake.

Arratsalde apalak melankoliakoak dira, airea urdintzen da; enarak agertzen dira, labirintuzko bideak eginez hegan dute egiten. Gure etxean enarak ez dute kabirik egiten, otza da doike. Nahi nituen Itzea etxearen erlaizpean enara kabiak, horretako jarri nuen puru kaxa bat. Enara bikote batek hautatu zuen kaxa, gogo txarrez dirudienez; ez zuen gustuko tabakoaren kiratsa doike, eta gutira bertan behera utzi zuen kabia eta ez zen berriz itzuli.

Donostian, mutiko kozkorra nintzelarik, nire etxe parean Don Fernando izena zuen gizon bat bizi zen, protestantea zela erraten zuten. Egunero ateratzen zen balkoira liburu bat eskuan leitzen, enarei ogi apurrak ematen zizkien, etxeko erlaizpean arrosario bat kabi zituztenei. Don Fernandok alde egin zuenean, etxearen nagusiak makil batekin kabi guziak kendu zituen. Hortaz nire haurtzaroko hiztegian sinonimo hauek gelditu ziren: protestante: irakurtzen duen gizona, eta enara kabi maitale Katoliko: irakurtzen ez duen gizona, eta enara kabi gaitzets.