BITXORI

Bitxori: 1960ko urrian Bitxorik hamasei urte bete zituen eta, beroki berria, oinetakoak, galtzerdi, gona, elastiko, kulero eta bertze gainerako guziak sartzeko, maleta erosi zion amak. Astelehenero arrautzak izebari eramateko poltsa bat ere. Bitxoriren izebak ile-apaindegi dotorea zeukan Donostian, eta hara joan zen ofizioa ikastera neskatxa. Hasieran astelehenetik larunbatera egiten zuen Donostian, eta irrikan itzultzen zen astebururo baserrira. Amaren janariaren zaporea, etxeko haurride arteko giroa, ukuiluko animalien usaina; horiek denak eta gehiago sumatzen zituen Bitxorik eskas. Baina, laster laketu zen, garai hartan mutil bat ezagutu zuen bera bezala astelehenero ikastera Donostiara joaten zena, eta harekin lehendabiziko aldiz maitemindu zen. Astebururo poltsa bete arrautza itzuli behar: hura miseria!, arrautzak ez auts zitezen, amak belar idorrean biltzen zituen, eta poltsaren iskinetatik beti ageri zen belar izpiren bat, eta mutilak irri egiten zion. German (zuen izena) kaletarra zen, eta ez zekien zer nolakoa zen baserritar baten zama, beti arrautza garraio!

-Zer daramazu poltsan? - Galde egiten zion Germanek.

-Eta neskak, ba arropa eta horrelakoak... erantzuten zion.

Baina, mutilak zirikatu nahian jarraitzen zuen.

-Ba nik uste dut arrautza garraio ari zarela.- Eta barre egiten zuen.

Guti iraun zuen amodioak; igandetan herriko enparantzan dantzan aritzen ziren, eta batean neska frantsesak hasi ziren mugaren bertze aldetik etortzen, Brigitte Bardot modura jantzi eta orraztuak, eta, herriko mutilak txoratu ziren. Bitxorik gaizki pasa zuen, baina, frantsesena ez zion mutilari barkatu.

Bai, Donostian neska ongi laketu zen, naiz eta ordurainoko giroa arras bertzelako izan. Haren izeba Txurruka kalean egokitua zen, eta ospe handiko ileapaindegia zeukan. Hamar bat neskek egiten zuten bertan lan. Gehienek ez zuten soldatarik irabazten, lan ordain ikasi egiten zutelako. Bezeroak aberatsak ziren, eta eskupekoa sartzen zieten langileei mantalaren sakelan. Neskek ongi zekiten zein bezerok bortz pezetakoa ematen zuen, eta zeinek pezeta bakarra; erne ibili behar zen, bezeroari harrera egin, berokia edo guardasola hartu, sinpatiaz agurtu, eta haren ipurdiari atxikita egoteko; zein zerbitzari arrunta beti haren aginduetara. Bitxorik laster ikasi zuen, eta egun gehienetan sakela txanponez betetzen zuen

Ile-apaindegiko giroa arras faxista zen; batez ere uda partean, Madrildik diktadorearen gortea iristen zenean: ministroen emazte eta senideak, konde-andreak, duke-andreak, printzeak, militar-andreak... eta noizbehinka diktadorearen alaba eta biloba ere. Bitxoriren izeba Elenak arreta handiz hartzen zuen berean gorte hura. Alde batetik negozioarentzako ona zela uste zuelako, eta bertzetik bera ere faxista zelako. Elenaren familia karlista sutsua izandakoa, eskuindarra zen, eta guda garaian euskal abertzaleen salatzaile. Baina, Bitxorik garai hartan ez zekien deus, etxean gai haietaz ez zelako mintzatzen. Ez zekien zertan zetzan abertzale izatea ere. Sortzez zen euskalduna, euskara zelako bere lehen mintzoa. Haren erdara, garaian nahiko txepela izanik, sarritan mesprezuez begiratzen ziotela iruditzen zitzaion. Aise ikasi zuen gaztelaniaz ongi mintzatzen, baina bere betiko mintzoa ez zuen alde batera utzi, euskaraz alfabetatu egin zen. Izebari ez zitzaion batere gustatzen Bitxoriren euskararekiko zaletasun hura, eta are gutiago egin zituen lagun berriak, baina baziren neskaren gauza aunitz, izebak jakinen ez zituenak. Txurruka kalea Gipuzkoa enparantzan akitzen da gaur egun, orduan bezala. Eta enparantzan aintzira ttiki bat zegoen gaur egungo berbera, eta ur putzuan betidanik antzarak. Abuztuan mezu bitxi bat hartu zuen Bitxoririk; egunero behatu behar zuen ea antzarak Gipuzkoako enparantzako aintziratxoan zeuden, ala handik desagertu ziren. Jakina zen Franco Donostiara etortzen zenean, Gipuzkoa Enparantzako antzarak Aieten diktadoreak zeukan egoitzara eramaten zituztela. Ihes egiteko tenorea zen.

Isidoro Arzoz: komandante karlista, mutil xarmanta, Zumalakarregi modura boneta, sudurpeko galanta, eta paparrean dominak ageriko. Halaxe zen haren argazkia, etxeko gela printzipalean, hautsez estalia, eta denboraren poderioz horitua. Gizonaren garrantzia ez zen behin ere zalantzan jartzen. Naiz eta zein izan ziren haren merezimenduak ongi ez jakin. 1859an Marrokoko gudan ibilia zen, arras gaztea izanen zen, hamasei bat urte akaso. 1876an Karlos zazpigarrenarekin guda galdu eta mugaren bertze alde egin zuen. Donibane Lohitzunen, bere familiarekin urte bete egon zen, eta hantxe bere emazteak sortu zuen alaba; Bitxoriren amatxi hain zuzen. Bazegoen etxean, halako misterio antzeko bat egundaino argitzen ez zena, antzina laino zerratu batean galtzen zelarik.

1498an Nafarroako Erresumak juduak bere lurraldeetatik igorri zituen. Kiristiak bataiatzen zirenei gelditzeko baimena ematen zieten. Anitzek erbesterako bidea hartu zuten, baina bertze hainbertze gelditu ziren. Batzuk nahi izan zutelako, bertze batzuk ez zuketelako joateko modurik. Gelditu zirenak, naiz eta ez sinetsi, fede berriari zin egin eta inork zalantzarik izan ez zedin, gotor eutsi zieten eliz berriaren debeku eta aginduei.

1850an Espainian Isabel bigarrena erregina izanik, gobernuak guda egin zion Marrokori, eta boluntarioak eskatu zituen gatazkarako. Nafarroatik atera zen boluntario karlista kopuru handi bat, eta haiei zuzendu zintzaizkien apezak, itzul ez zitezen islama suntsitu ezik, meskitak erre eta gazteluetan gurutzea jarri gabe aginduz. Lizarran bizi zen Isidoro Arzoz, eta arbasoengandik zetorkion elizarekiko zaletasuna erraldoi egin zitzaion, hainbatekoa baitzen giroa. Isidororen familia lur gabea zen, aita zurgina eta ama emagina; senideak militarrak edo apezak, garaiko pobrezian aitzina egiteko aukerak zirelako. Pobrezia, eliz, eta aberri koktela fanatiko iturri, karlistek osatutako ejertzitoan bazuen tokia Isidorok; tinko heldu zion baionetari, sutsu abiatu zen Marroko aldera sinets-gabeak suntsitzera.

1872an Karlos zazpigarrenak muga gurutzatu zuen, Espainiako gobernuaren egongaitza profitatuz, ejertzito bat osatu eta matxinatu zen. Hirugarren karlista guda zen, eta azkena izanen zen. Lizarran ezarri zuen gobernua, eta Euskal Herriko hiru aldundietan gotor egin zen. Gudariak erdi bandolero, basa hutsak, Santa Cruzko apeza bezalakoen aginduetara, sarraskia eta hondamendia hedatu zuten. Estatuan Saboyako Amadeo zen errege; bi urte eskas egon zen boterean, lehendabiziko errepublikak jarraitu zion; gero berriz ere erregea, Alfonso Hamabigarrena, Iruñean sartu zen egun berean, gurutzatu zuen muga Karlos zazpigarrenak, eta harekin Isidoro Arzoz komandante karlistak.